Photo credit: Muchaxo via VisualHunt / CC BY-NC-ND

Xema Leach 1819

Xema is een van de merkwaardigste namen in de ornithologie (bij de Europese soorten althans). Leach gaf geen uitleg en de naam leek zinloos. Hij werd gegeven voor de vorkstaartmeeuw, xema sabini, door Sabine 1819 larus sabini genoemd, zie bij de soort.

Leach zet larus sabini in zijn genus xema en noemt hem xema sabini, in goed Engels: sabine’s xeme. Hij heeft het over “the only species [in dit genus] hitherto discovered” (p.Lvii). Sabine vond dat de nieuwe soort in het genus larus moest komen, maar schreef ook dat de gevorkte staart “those who are desirous of increasing the number of genera” wel eens tot een nieuw genus kon aanzetten, tussen larus en sterna in (Joseph Sabine: “An Account of a new Species of Gull”, in ‘Transactions of the Linnean Society of London’, 1818 XII p.522). Leach trok zich er niets van aan. En de genera-vólgorde bij hem is: Meeuwen, Jagers, Xema, Sterns. Sabine wist trouwens al dat de vogel zich ook óphoudt bij sterns: dat speelde bij Leach mogelijk óók een rol. De nesten van visdief en vorkstaartmeeuw trof men ‘intermingled’ aan.

Aangezien hij xema voor alleen de vorkstaartmeeuw gebruikte, ligt het voor de hand de betekenis bij die soort te zoeken - als de naam een betekenis hééft.

Xema doet onmiddellijk denken aan xenus, vreemdeling, het genus van de terekruiter (Grieks xenos: vreemd, vreemdeling, vergelijk xenofobie, hoewel bij de oude Grieken een vreemdeling nog iemand was die men als gast welkom heette). Ook de terekruiter was een soort ‘tussen twee genera in’, en ‘vreemdeling’ kon daarbij passen. Was xema dan een variatie op xenus, om iets vergelijkbaars uit te drukken? Dat zou een verklaring kunnen zijn. Op een ‘detail’ na: xenus is gegeven in 1829, ná xema.

Er is ook Grieks xene, vreemdelinge, de vrouwelijke vorm bij xenos. Maakte Leach daarvan per ongeluk ‘Engels’ xeme en latiniseerde hij dat tot xema? Misschien niet zo waarschijnlijk.

Cabard 1995 oppert Grieks xeima: winterweer, omdat de vogel bij Groenland werd ontdekt. De bezwaren hier: men ontdekte hem in juli, en na het broeden trekt hij zuidwaarts, bovendien is het cheima, niet xeima.

In de ch zit mogelijk wel de oplossing. In het ‘Journal für Ornithologie’ (jaargang 1889, p.188) deed Reichenow het voorstel de naam te veranderen in chema. Hij gaat uit van xeme, denkt dat de vorkstaart was bedoeld, en waarschijnlijk dan Grieks cheme: het gapen, zoals ook een open schelp doet. Hij denkt dat de Griekse chi (χ) en de Latijnse x door elkaar werden gehaald, dat Leach cheme per ongeluk verengelste tot xeme, en díe naam latiniseerde tot xema.

Wilde Leach eens een ánder woord om het gevorkte van een staart uit te drukken?