Koolmees. Photo credit: Enrique Barreiro via Visualhunt / CC BY-NC-ND

Parus Linnaeus 1758

De Romeinen hadden geen vogelnaam parus, laat staan voor 'mees'. Wel hadden ze parra, ook geschreven als parrus, en rond 500 was er de vorm parus. De mees duikt pas later op: “Latijnsche gedichten uit de 10de en 11de eeuw gebruiken voor mees het woord parrus” (Coomans 1947, p.24). De vorm parus wordt 'mees' door Gaza 1476, het is zijn vertaling van Grieks aigithalos: mees, zie bij de koolmees, parus major. In Italië bestaan veel afstammelingen, onder andere parra, parrunza, paronzino, maar er zijn ook Spaanse: paro, parosolino, enzovoort. Ze worden voor diverse mezen gebruikt. Aldrovandi 1600 noemde ook een aantal Italiaanse: parruza, parizuola, parascius (p.711). Een punt is: de historie van parus is niet helemáál duidelijk en sommigen denken dat de naam los van parra ontstond.

Als soort voor Latijn parra is nooit een mees geopperd, men dacht aan de nachtzwaluw, of aan enkele van de uilen, want de parra voorspelde onheil. Pitiscus 1738 heeft bij parra: “Zekere vogel van een quaad voorbediedzel”, een slecht voorteken. In de vogelwichelarij gebruikte men graag ‘angstaanjagende’ soorten, vooral vogels van de schemering, met ‘enge’ geluiden en een spookachtige vlucht, waarbij men ook nog denken kon dat het dolende zielen waren. Plinius schrijft dat de vogel er in de maanden mei-juni-juli was, een andere Romeinse bron dat het een nachtvogel was, met een geluid ‘dat niemand behagen kan’. De nachtzwaluw? Gezien de RR kan parra een naam zijn geweest voor hun snoRRende, eindeloze errrrr-örrrrr. Voor de P vergelijk misschien het Engelse werkwoord purr voor het snorren van katten.

Maar André 1967 herleidt tot een Latijn *par(e)sa, waarin een Indogermaans *sper- of *spar- zit, en daaruit ontstonden ook Grieks psar, spreeuw, en Oudhoogduits sparo, mus. Vervolgens ontstonden uit sparo Duits spatz en sperling, beide: mus, en verwant is dan ook Engels sparrow: mus (en misschien ook Nederlands spreeuw?). De Vaan 2008 noemt ook nog Grieks sporgilos en Oudpruisisch spurglis, en beide zijn ook al: mus. Een betekenis levert het niet op - zou kunnen zitten in wat bij het genus passer staat, maar is daar niet eenvoudig te vinden - Desfayes 1998 denkt aan "la notion d'éparpiller", her en der verspreid zijn: huismussen houden zich vaak in groepjes op.

De Vaan: de namen zijn misschien aan een niet-Indogermaanse taal ontleend. Over een betekenis valt dan meestal niets te zeggen. Beekes 2010 weet óók geen betekenis, maar acht het denkbaar dat de groep toch Indogermaans is. Een klanknabootsing noemt niemand.

Een transfer van parra naar de mezen is natuurlijk vreemd: aan mezen is weinig engs. Maar als men mag uitgaan van een klanknabootsing, of als mensen dáchten dat het er een was, zou de koolmees het bruggetje kunnen zijn geweest, de mees die in zijn rijke repertoire diverse RRollende schettergeluiden heeft.

In het geval dat parus los van parra ontstond, kan er de betekenis klein zitten: Latijn parvus (klein) had als een afgeleide vorm parum: te weinig, niet genoeg (De Vaan 2008). Parus kan daarvan gevormd zijn. En ‘kleintje’ is natuurlijk een treffende aanduiding voor een mees.

-

Enkele andere algemene namen voor de mezen (de codes zie op Home):

(U) Engels tit, opgetekend in 1706. Het was een verkorting van titmouse (Middelengels titmōse, mōse uit Oudengels māse: mees). Het gewone woord tit stond voor ‘iets kleins’. Zodat titmouse 'kleine mees' betekent, en tit 'kleintje', vergelijk titlark bij het genus anthus - maar bij een lánge IE, in bijvoorbeeld Nederlands tietleeuwerik voor de graspieper, kon het om een klanknabootsing gaan (Zweedse etymologen denken ook zo over Zweeds tita: mees, Hellquist 1957 herleidt de naam tot 'hun ti-ti', en bij de koolmees past dat). Na 1500 verandert titmōse in titmouse, volgens Lockwood 1984 omdat men mōse niet meer begreep (als woord op zich verdween het namelijk), mogelijk ook door de “mouse-like movements of these birds” door de takken. Lockwood schrijft ook dat nog tot na 1900 ornithologische werken de voorkeur gaven aan titmouse: er was “much hesitancy” (veel aarzeling) om tit te accepteren (vanwege het identieke tit: tiet?).

(G) Italiaans cincia: mees, een klanknabootsing, misschien voor het vinkachtige ping-ping van de koolmees, anders wel voor het pim-pim van de pimpelmees, cyanistes caeruleus, de andere mezen waren minder bekend.

(G) Twents bunglsieske, vaak in het meervoud gebruikt (Twents bungln: bungelen, hangen). Sommige mezensoorten (men zal het vooral van de pimpelmees kennen) hangen bij hun rusteloze foerageren vaak ondersteboven aan de takken waar ze doorheen gaan - of bij de mensen aan fruit of een vetbol. Gesner 1555 wist het: “Es können auch alle Geschlecht [van de mezen] sich mit ihren Kläulein halten und anhencken wie sie wöllen” (Horst 1669, I-349).

(V) Duits waldmeise, vooral gebruikt voor de zwarte mees, die een echte bosmees is, maar in Brehms ‘Illustrirtes Thierleben’ 1864-1869 (III, 2, p.931) wordt het een algeméne naam, voor de mezen in Parus, waarin er dan nog véél zitten: “Die Waldmeisen (Parus)”. De kuifmees heeft hij er níet in, die was 'anders', maar vooral staartmees, buidelmees en baardmannetje werden als anders dan de ‘gewone’ mezen gezien.

(?) Nederlands mees, Duits meise, Oudengels māse, Oudnoords meisingr, enzovoort. De naam komt alleen in de Germaanse talen voor (wel gaf hij Frans mésange: mees). Ter verklaring is gedacht aan Welsh mwyalch: merel, ontstaan uit een *mesalkā- (zie ook bij turdus merula), maar de betékenis is dan onduidelijk. Onder andere Nielsen 1989 dacht aan een Germaans *maisōn, waarbij hij lokaal Noors meis betrekt: dun, zwak, mager, en de betekenis zou dan ‘kleintje’ zijn, vergelijk hogerop bij tit. Desfayes 1998 tot slot denkt dat in 'mees' de betekenis 'gevlekt' zit. Andere etymologen vinden de naam onduidelijk .. Bij diverse mezen zitten S-klanken (sie-sie): door de ploffende M lijkt 'mees' niet goed een klanknabootsing te kunnen zijn, tenzij de oervorm *msl was, met een glijdende M (vergelijk *mes’l bij turdus merula) .. Bij Russisch gaitsjka, mees, is ook van alles geopperd, maar Pajevski 2018 denkt dat ‘gai’ (bos) het meest waarschijnlijk is, en dan is het een naam voor de bosjes waarin men mezen vaak aantreft. Pools sikora, mees, is helemáál duidelijk: een naam voor de S-klanken.