Photo credit: Radovan Václav on Visual hunt / CC BY-NC

Saxicola rubetra (Linnaeus 1758: Motacilla rubetra). Eng. whinchat. Ned. paapje.

Bij Aristoteles was er een vogel batis, een insectenetende/wormenetende zangvogel. De soort is niet te bepalen, maar Gaza 1476 gaf als zijn Latijnse vertaling rubetra. Waarschijnlijk dacht hij aan Grieks batos: braamstruik, wat van batis een ‘brameling’ maakt, een vogel van braamstruiken (Latijn rubetum: braambos). De toegevoegde R in rubetra om verwarring te voorkomen met Latijn rubeta: vergiftigde pad? Of geïnspireerd door het Italiaans, waarin vogelnamen als anitra en galetra ontstonden? Gaza woonde in Italië. De naam heeft níet te maken met ‘roodachtig’, zoals wel werd beweerd, uitgaand van Latijn ruber: rood.

Als batos klopt, is de grasmus een kandidaat, gezien wat Handrinos 1997 over Griekenland geeft. Paapje en roodborsttapuit passen minder goed: ze nestelen wel in open gebied, met liefst wat struiken als zangpost/uitkijkpost, wat soms een braamstruik is, maar hebben er geen speciale voorkeur voor. En het paapje bróedt in Griekenland slechts spaarzaam. Weinig kans dan dat batis er een naam voor was.

Bij het weinige dat er is, gaat men gissen. Longolius 1544: de kneu? Turner 1544: de stonchatter? Wat de tapuit zal zijn geweest, zie bij saxicola. Belon 1555: de traquet? Onder die Franse naam had Belon de roodborsttapuit, “hantant tousiours sur les ronces”, ‘altijd bij de braamstruiken’ (p.360). ‘Altijd’ is overdreven, maar soms zitten ze er. Bij die traquet overigens heeft Belon ook de tarier, waarschijnlijk het paapje. Hij is de eerste die beide heeft.

Vooral door Belon wordt rubetra voor iedereen de roodborsttapuit, die het bij de Grieken ietsje beter kan zijn geweest dan het paapje (maar geheel niet zeker dus). Maar Linnaeus 1746 stelt, onverwacht: het paapje. Hij negeert de traditie, en ook Albin 1731, met een van de eerste kleurtekeningen van de roodborsttapuit en van Belon rubetra daarbij. Mogelijk maakte Linnaeus de fout, als het er een was, doordat hij in 1746 en in 1758 alleen het paapje kende (onder andere door een tekening van zijn leermeester Rudbeck). Bij de roodborsttapuit, saxicola rubicola, nog méér verwikkelingen.

-

Enkele andere namen voor het paapje (de codes zie op Home):

(U) Officieel Duits braunkehlchen, de roodborst rotkehlchen, de blauwborst blaukehlchen, de roodborsttapuit schwarzkehlchen.

(U) N paapje, in huidige boeken soms paap, maar men vergeleek met een méns, een priester, paapje hield in dat het een kleíne paap was, het had een betekenis. Dit soort namen ontstond als men bij een kleed aan een habijt dacht, of bij een kop aan een monnikskap (paapje, nonnetje, dominee, er is een lange reeks, uit christelijke tijden). Duits pfäffchen is ook het paapje, volgens Weber 1781 vertaling van Nederlands paapje - maar het was ook een naam voor de goudvink, door pfäfflin in Gesner 1555 - en de kokmeeuw heette soms pfaff, Pfaffe: paap, priester. De naam paste ‘overal’ .. Houttuyn heeft het ook breed. In 1763 heeft hij, bij motacilla rubetra van Linnaeus: “Het schynt ons Paapje te zyn” (p.579), in 1760, in ‘Uitgezogte Verhandelingen’, noemt hij de zwartkop: “Paapje met een zwart voorhoofd”, en de mysterieuze soort motacilla philomela in Linnaeus 1758 zingend vaalgeel paapje (waarschijnlijk door Duits fahlgelbe grasmücke in Klein 1750, de tuinfluiter?). Er zit er ook een in Nozeman 1761, ‘Dierlyke Wereld’, voor: de gekraagde roodstaart (en Vroeg 1764 gaf hem voor de barmsijs, en zo concludeert Eigenhuis 2004 dat paapje oorspronkelijk een naam voor kneu of barmsijs was, maar bij Vroeg was het een fout: hij baseerde zich op een fringilla rubetra van Linnaeus, maar deze hád zo’n naam niet) (ook heeft Vroeg zingend vaal geel paapje voor de onduidelijke motacilla salicaria in Linnaeus 1758, zie bij acrocephalus paludicola). De oudste staat in het ‘Jacht-Bedryff’ van Van Heenvliet, circa 1636: “Rood-baerdekens ofte Paepkens”, baerd is hier borst. Het lijkt het meest de gekraagde roodstaart. Het witte voorhoofd van de gekraagde roodstaart deed wellicht denken aan de tonsuur van een monnik. Maar als het hier begón: door de kleden kon de naam met gemak ook bij andere soorten terechtkomen, bij de zwartkop door het zwarte petje, bij het paapje door het bruine kleed en anders wel door de tonsuur die ook déze lijkt te hebben (bruin kapje, witte wenkbrauwstreep). Bij de barmsijs trouwens zit paapje ook, in diverse varianten zelfs: priesters droegen soms een paarsrood kalotje - maar opvallend is dat de naam ontbreekt bij de kneu, die er evenveel recht op heeft: misschien zit hij er bij de barmsijs dan door het foutje van Vroeg.

(G) Engels utick, Deens hytjep, Rumantsch sitrak, Gronings jutik, namen voor het klikkende juu-tek, vergelijk de geluiden bij de tapuit, oenanthe oenanthe, en bij de roodborsttapuit, saxicola rubicola. Over Deens hytjep zegt een site dat hun ‘hyt-jep’ leek op het geluid waarmee de ploegende boer zijn paard aanzette tot lopen, ‘hyp’ + een klak met de tong, en dat het erop leek dat de vogel de boer wilde helpen. Vergelijk saulocker bij de gekraagde roodstaart, phoenicurus phoenicurus.

(V) E whinchat, zeg maar: bremkwebbelaar, Noors buskskvett: struikkwebbelaar (chat en skvett waren de tapuit, die meer een schetteraar dan een kwebbelaar is). Luxemburgs wisevilchen: weidevogeltje. Het paapje broedt graag in plantenrijk grasland (is in Nederland ‘dus’ flink afgenomen) en nestelt “often at the foot of a whin bush” (Lockwood 1984). Heeft als zangpost graag de top van een plant of struik.